وبلاگ حقوقی،اجتماعی رامین خوارزم

هر آغازی را پایانی است. حقوق و قواعدی كه انسان‌ها برای ساختارهای اجتماعی خود تعیین كرده‌اند نیز به پیروی از این اصل، راهكارهایی برای پایان دادن به روابط و قراردادها و عقود میان افراد ارایه و تبیین كرده است. عقد ازدواج نیز به‌عنوان یكی از شناخته‌شده‌ترین عقود در جوامع از این امر مستثنا نیست و همگان می‌دانند به هر روی، روزی فرا می‌رسد كه زندگی مشترك زوجین از طریقی پایان می‌پذیرد. زوجین از هم طلاق می‌گیرند یا یكی از آنها فوت می‌شود و رابطه زوجیت از بین می‌رود یا رابطه زوجیت آنها به دلیلی فسخ می‌شود یا اگر كه نكاح موقت باشد، با بذل مدت (كه مختص ازدواج موقت است)، ازدواج خاتمه می‌یابد. قانون مدنی در ماده 1120، صرفا به سه مورد از راه‌های انحلال نكاح اشاره كرده و گفته است: «عقد نكاح به فسخ یا به طلاق یا به بذل مدت در عقد انقطاع منحل می‌شود.» این در حالی است كه باید بر موجبات انحلال نكاح مرگ یكی از زوجین را نیز افزود. همچنین نكاح در اثر لعان و كافر شدن شوهر زن مسلمان یا اسلام آوردن زن كافر نیز منحل می‌شود. هر یك از راهكارهای ارایه شده، دارای آثار و شرایطی است كه در مواد و فصل‌هایی مجزا، به آن پرداخته شده است. فصل اول باب دوم با موضوع «در انحلال عقد نكاح» به موارد امكان فسخ نكاح پرداخته است اما لازم است پیش از بررسی این موارد كمی بیشتر با مفهوم فسخ نكاح آشنا شویم. نكاح عقد است و همانند سایر عقود تا جایی كه سازگاری با طبیعت ویژه عقد ازدواج داشته باشد، قواعد عمومی قراردادها در آن اعمال می‌شود. یكی از موارد عمومی كه قانونگذار برای جلوگیری از ضرر طرفین برای آنها در نظر گرفته، اختیار فسخ معامله است: این اختیار در زبان حقوقی «خیار فسخ» نامیده می‌شود. مانند خیار غبن، خیار تدلیس، خیار عیب و امثالهم. اما به دلیل خصوصیات خاص عقد نكاح و تمایل قانونگذار به حفظ كیان خانواده، تمامی این خیارات فسخ قابلیت اجرا در عقد نكاح را ندارند و صرفا در مورد عیب و تدلیس و تخلف از شرط صفت فسخ نكاح را امكان‌پذیر می‌داند. ماده 449 قانون مدنی اعلام داشته است: «فسخ به هر لفظ یا فعلی كه دلالت بر آن نماید حاصل می‌شود.» اما این به آن معنی نیست كه هر فردی كه مدعی وجود یكی از شرایط فسخ است، با اعلام آن، فسخ هم عملا صورت گیرد. بلكه برای احراز وجود شرایط فسخ و اثبات انحلال نكاح باید به دادگاه رجوع كرد. پیش از پرداختن به موجبات فسخ نكاح، یعنی مواردی كه موجب فسخ نكاح می‌شوند، شاید این سوال پیش آید كه اصولا تفاوت فسخ نكاح و طلاق چیست و در چه مواردی است كه برای انحلال عقد نكاح می‌توان به شرایط فسخ نكاح استناد كرد. واقعیت آن است كه این دو از جهات گوناگون به هم شباهت دارند اما ماهیت حقوقی آنها متفاوت است. مثلا طلاق تشریفات خاصی همچون صیغه طلاق با حضور دو مرد عادل را نیاز دارد، حال آنكه فسخ نكاح فاقد چنین تشریفاتی است یا زن به هنگام جاری شدن صیغه طلاق باید شرایط خاصی داشته باشد كه در فسخ نكاح نیازی به آن نیست. همچنین احكام مهر در این دو در برخی موارد با یكدیگر تفاوت دارد یا مثلا طلاق مخصوص نكاح دایم است ولی موارد فسخ نكاح در دایم و منقطع یكسان است. در واقع مبنا و فلسفه فسخ نكاح اصولا مواردی است كه با طلاق متفاوت است و به طور كلی در برگیرنده عیوب یا رفتارهایی است كه وجود یا عدم آنها تاثیر مستقیم در شكل‌گیری یا عدم شكل‌گیری یك عقد نكاح دارد. به همین دلیل است كه نكاح به وسیله سه خیار 1- عیب، 2- تدلیس و 3- تخلف از شرط صفت قابلیت فسخ دارد. اما خیار عیب چیست؟ مطابق قواعد عمومی قراردادها و بنابر ماده 426 قانون مدنی: «تشخیص عیب بر حسب عرف و عادت می‌شود و بنابراین ممكن است بر حسب ازمنه و امكنه مختلف شود.» به همین اساس معیار روشن و ثابتی برای تشخیص عیب وجود ندارد و این امر جنبه شخصی و فرهنگی دارد. اما از سویی دیگر در رابطه با مسایل مربوط به امور خانواده كه حفظ سلامت آن اهمیت بسزایی برای جوامع و قانونگذاران آن دارد، نمی‌توان به راحتی با باز گذاشتن دامنه تشخیص عمومی و عرفی بر وجود یا عدم عیب، استحكام بنیان خانواده را متزلزل كرد. از همین‌روست كه قانونگذار عیوب زن و مرد را به دقت معین كرده است. ماده 1122 قانون مدنی به تعیین عیوب پرداخته كه وجود آن در مرد، حق فسخ را برای زن فراهم می‌كند كه عبارتند از 1- حضا، 2- عنن 3- مقطوع بودن آلت تناسلی. حضاء به معنی اختگی مرد است اما این عیب در صورتی حق فسخ را برای زن ایجاد می‌كند كه اولا پیش از نكاح برای مرد اتفاق افتاده باشد و زن نیز به آن آگاه نبوده و دوم آنكه مانع از ایفای وظایف زناشویی باشد كه این دو شرط در مورد سوم هم صادق است. اما در مورد عنن، شرایط اندكی متفاوت است. عنن در واقع ناتوانی مرد در ایفای وظایف زناشویی است و اگر این ناتوانی پیش از ازدواج وجود داشته و زن به آن آگاه نبوده، حق فسخ برای زن ایجاد می‌شود. لكن برخلاف دو مورد حضاء و مقطوع بودن آلت تناسلی، چنانچه ماده 1125 قانون مدنی اشاره كرد، حادث شدن عنن پس از عقد نیز حق فسخ را برای زن فراهم می‌كند. اما عیوبی هم در زن وجود دارد كه موجبات حق فسخ را برای مرد ایجاد می‌كند كه ذیل ماده 1123 قانون مدنی گنجانده شده و عبارتند از: 1- قرن، 2- جذام، 3- برص، 4- افضاء، 5- زمین‌گیری 6- نابینایی از هر دو چشم. «قرن» (بفتح قاء و راء) به معنای استخوان یا گوشت زایدی است در رحم زن كه مانع از نزدیكی با او می‌شود.«جذام» مرضی است ساری كه خوره نیز نامیده می‌شود.«برص» همان پیسی است و«افضاء» به معنای یكی بودن مجرای دفع ادرار و حیض است. نكته مهم در مورد عیوب زن چنانچه در ماده 1124 همین قانون آمده آن است كه در صورتی موجب حق فسخ برای مرد است كه عیب مزبور در حال عقد وجود داشته باشد. یعنی چنانچه هر یك از عیوب فوق پس از ازدواج در زنی ایجاد شود، مرد نمی‌تواند با توسل به آن، نكاح را فسخ كند.