حق طلبی زنان در شعر معاصر

مقاله ای از سركار خانم دكتر سوده حامد توسلی ( وكیل پایه یك دادگستری  - عضو هیئت علمی دانشگاه  )

مدت ها پیش برطبق عادت ، درخلوت خویش متنی نگاشته بودم كه موضوع آن پیرامون نقش زنان در شعر اجتماعی  معاصر ایران بود . نه علاقه ای ، نه دلیلی برای انتشار آن در خود نمی دیدم  و آن دست نوشته نیز در كنار سایر اوراقِ ساعاتِ سكوت ، در گوشه ای آرمیده بودند تا زمانی  كه اتفاقی تلخ مرا مصمّم  نمود تا به انتشار آن اقدام نمایم .  
روزی برای تدریس درس حقوق تجارت در دانشگاه آزاد اسلامی حضور داشتم . كلاس درس تمام شده بود و در حال خروج از کلاس بودم كه صدای بحث دو دانشجو در انتهای راهرو توجه  مرا جلب نمود. نمی دانم بحث آنان از چه زمانی و به چه دلیلی آغاز شده بود، اما جملاتی كه می شنیدم بسیار عجیب و تاثیر گذار  بودند  .
-    دانشجوی پسر، با حالتی پرخاشگرانه و عصبی به دانشجوی دختر  می گفت  :  شما زن ها در حیطه  ادبیات  ، هیچ حرفی برای گفتن ندارید! حتی یك شاعرِ زنِ موفّق در ایران وجود ندارد !!
-    درپاسخ او دانشجوی دختر با حالتی منفعل و مستاصل می گفت : پس پروین اعتصامی و فروغ فرخزاد چه كسانی هستند ؟!
-    پاسخ دانشجوی مونث ،طرف مقابل را قانع ننمود و آن فرد مذكر مطالبی را بر زبان جاری ساخت  كه به هیچ وجه تمایلی برای تكرار شان ندارم  .  
بسیار دلگیر شدم اما سكوت را ترجیح  دادم زیرا  خود را مجاز برای ورود به حریم خصوصی  وبحث دوجانبه­ آنان نمی­دیدم .
درهنگام خروج از دانشكده ،مرتب با خود می­اندیشیدم كه چه كسی مسئوول این حجم عظیم از ناآگاهی و جهل است .
قطعاً در پاسخ به این سوال ، نخستین متهمی  كه به ذهن می­رسید ، آن دانشجوی مذكر  بود و یا در حالتی وسیع تر  ، آن دانشجوی مونث كه از پاسخ كامل تر و محكم تر  عاجز مانده بود .  
اما باگذشت  اندك زمانی  و با آرام شدن و دور شدن  از هیجان منبعث از شنیدن  آن بحث و جدل  ، دامنه­  متهمین  وسیع تر شد  . سیستم  آموزشی كشور ، برخی استادان ادبیات در مدارس دوران راهنمایی و دبیرستان و حتی شخص خود را به دلیل سكوت بی مورد درآن هنگام ، به جمع متهمین  افزودم  .  
درهمان زمان تصمیم  گرفتم تا با قدری تغییر دردست نوشته هایم ، از برخی  سایت های  حقوقی تقاضا  نمایم  تا آنان را منتشر نمایند .  عمیقاً امیدوارم این مطالب به بهانه­ی بی ارتباطی ادبیات و حقوق از انتشار باز نمانند زیرا به جرأت می­توان گفت ادبیات و حقوق نزدیك ترین رشته ها در میان رشته های علوم انسانی به یكدیگر بوده و تصور  جدایی یا حتی دوری این دو رشته از یكدیگر  محال است  .
از سوی دیگر با قاطعیت می­توان بیان كرد  كه بخش عظیمی  از جامعۀ ایران از نقش پررنگ  و غیرقابل انكار شعرای زن در تاریخ ادبی این سرزمین نا آگاه و یا درخوش بینانه ترین حالت ، كم­ آگاهند و این  خود مسئولیت وب سایتها و وبلاگهای حقوقی را در آگاهی رسانی و رفع تبعیض صد چندان می كند.  
یادآوری این موضوع لازم  و واجب است  كه بدانیم از قرن چهارم تا چهاردهم هجری، به صورت مستمر ، ما با شعرای بزرگ  و موفق زن مواجه بوده و هستیم  .  
جدای از حضور نقش آفرین شعرای زن درتمام اعصار، قرن حاضر برای زنان ،قرنی بی بدیل بوده  وحتی شاید بتوان با غرور و افتخار  ادعا نمود كه در تاریخ ادبی كشورمان ، قرن حاضر ، قرن  زنان شاعر است . هر فرد اهل مطالعه ای كه اندك سوادی در ادبیات داشته باشد به راحتی می­تواند حداقل از 10 شاعر  بزرگ و موفق زن در قرن حاضر یادكند  .
اما جای بسی تعجب  است كه چرا برخی از دانش آموزان و دانشجویان ما از وجود این سرمایه ها و مفاخر فرهنگی و ادبی در كشور مادری خود، تا این اندازه بی اطلاع اند  .  

با توجه به كمبود مجال ، قطعاً نمی­توان به تمام شعرای بزرگ زن در اعصار مختلف تاریخی اشاره نمود . بنابراین ابتدا به صورت  گلچین و فهرست وار به بیش از 20 بانوی شاعر ایرانی اشاره می­شود و پس از آن وارد بحث اصلی مقالۀ حاضر می­شویم  .

1-    رابعه قُزداری یا همان رابعه بنت كعب (شاعر سده چهارم هجری)
2-    مهستی گنجوی (شاعر اواخر سده پنجم و اوایل سده ششم هجری)
3-    جهان ملك خاتون (شاعر سده هشتم هجری)
4-    مهری هروی (شاعر سده نهم هجری)
5-    رَشحِه بیگُم (شاعر دوران قاجار )
6-    عالم التاج قائم ­مقامی ( شاعر اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی )
7-    زندخت شیرازی (شاعر اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی  )
8-    پروین اعتصامی (شاعر اواخر دوران قاجار  و اوایل دوران پهلوی  )  
9-    فَخر عُظمی اَرغون (شاعر اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی  )
10-    سیمین بهبهانی ( شاعر معاصر)
11-    ترانه خلعتبری ( شاعر معاصر)
12-    ژاله اصفهانی ( شاعر معاصر)
13-    فروغ فرخزاد ( شاعر معاصر)
14-    پوران فرخزاد ( شاعر معاصر)
15-    پروین دولت آبادی ( شاعر معاصر)
16-    شاداب وجدی ( شاعر معاصر)
17-    شهربانو باوند ( شاعر معاصر)
18-    لعبت والا ( شاعر معاصر)
19-    میمنت میرصادقی ( شاعر معاصر)
20-    توران شهریاری ( شاعر معاصر)
21-    سپیده كاشانی ( شاعر معاصر)
22-    رباب تمدن ( شاعر معاصر)
23-    طاهره صفار زاده ( شاعر معاصر)
24-    بتول ادیب سلطانی (شاعر معاصر)
و ....

با عنایت به برخی محدودیت ها و با اعتراف به نقصان دانش ادبی خویش و با یادآوری این نكته كه ، شهرت برخی از شعرای بزرگ فوق، جهانی بوده و معرّف همگان می­باشند ، دراین قسمت تنها به بررسی موارد محدودی از اشعار حق ­طلبانه و اجتماعی 3 بانوی شاعر پرداخته  می­شود:
 
بانو عالم التاج قائم مقامی ، بانو فَخرعُظمی اَرغون ، بانو ژاله اصفهانی.  

1- بانو عالم التاج قائم مقامی  
این بانوی فرهیخته از اقوام میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی، صدر اعظم مشهور دوران محمد شاه قاجار بود . از این رو در خانواده ای اصیل و فرهنگ دوست پرورش یافت. ایشان درحدود سالهای 1259 تا 1322 خورشیدی زیستند و با تخلص "ژاله" در عالم ادبیات و شعر درخشیدند.  در دوران معاصر به جرأت می­توان عالم التاج قائم مقامی را نخستین شاعر زنی دانست كه با زبانی صریح ، از دردهای زنان جامعه­ی خود پرده برداشت و بسیاری از سنت های زن ستیز جامعۀ عقب افتادۀ آن زمان را به باد انتقاد گرفت  .  
با نگاهی ­به اشعار او به راحتی می توان به این نكته پی برد كه اصلی ترین دغدغه های این بانوی فرهیخته، رفع تبعیض از زنان ، عدالت جویی و مبارزه با سنّت های غلط موجود در جامعه بوده است. جالب اینجـاست كه بدانیـم چنــد سال پیش از فراگیــر شدن تب مشروطه خواهی و عدالت طلبی در جامعۀ روشنفكری آن زمان ، این بانوی آزاد اندیش در اشعار خود به روشنی و وضوح  با تبعیضات و بی عدالتی ها به مبارزه برخواسته بود  .  

دراین بخش  ، به دلیل محدودیت حجم مقاله ، تنها به دو نمونه از اشعار ایشان می­پردازیم :

گفـت وگو از زیـستن كردم ولـی    فـــرق دارد  زیستــن با زیستــن  
جانِ خواهر، اخـتلافی بس بزرگ    بود و هست از زیــستن تا زیستن
مر زنان را بهـر عشـرت های مرد    هیــچ حقـی نیــــست الاّ زیستن
سگ صفت با زشت و زیبا ساختن    گربـــه وش با پیـر و برنـا ساختن
زیستــن با قیــد ها ، با شرط ها    قصه كوته ، با دو صد (( ها)) زیستن  
 
همان طوركه ملاحظه شد در عصر تاریك قاجار، این زنِ آزاده بر می­خیزد و این چنین به بی عدالتی ها و معادلات نادرست موجود در جامعۀ آن زمان می­تازد و خواهران و هم جنسان خود را به تفكر  وا می­دارد .
درجایی دیگر با شهامت و جسارت به پدیده ی قتل های ناموسی حمله می­كند . همان طوركه می­دانیم درحدود یك صد سال پیش در جامعۀ ایران، به دلیل بی سوادی گسترده ، معضلاتی چون قتل های ناموسی بسیار گسترده تر و چشم گیر تر از زمان حال بود و اگرچه درآن زمان این موضوع به صورت قانونی مكتوب وجود نداشت ، اما در عرف و در میان مردم شیوع بسیار گسترده ای داشت. از این رو شاعر شجاع ما در این باره می گوید :

مرد اگر مجنون شود از شور عشق زن رواست    زانكه او مرد است وكارش برتر از چون و چراست  
لیك اگر اندك هــوایی در سـر زن راه یافت         قتل او شرعـاً هم ار جایـز نشد ، عرفـــاً رواست  
 
گمان می­كنم  اشاره به همین مختصر ، برای نشان دادن عظمت این بانوی فرهیخته كافی باشد و امید است كه دیگران درخصوص او بیشتر و بهتر بنگارند .

2- بانو فَخرعُظمی اَرغون
به راستی جای شگفتی  است كه چرا تاكنون تحقیقی جامع وكامل، درقالب یك كتاب  مستقل ، درخصوص این اَبَر بانوی ایرانی به عمل نیامده است !  
این بانوی فرزانه و دانشمند ، درعصری كه اكثریت قریب به اتفاق زنان ایران به دلیل برخی قیود ، قادر نبودند به تنهایی شرق به غرب شهر خود را طی كنند ، ازطرف خانواده­ی آزاد اندیش خود  برای تحصیلات عالیه به سوئیس فرستاده شدند .یعنی در اواخر عصر قاجار ! در سوئیس پس از آموختن زبان فرانسه به تهران بازگشتند و با ورود به مدرسه­ی عالی آمریكاییان درتهران، با زبان و ادبیات انگلیسی نیز آشنا شدند . عشق به علم آموزی موجب شد تا پس از آن به فراگیری زبان عربی ، فقه و برخی علوم اسلامی نیز بپردازند  .  
دركنار این علوم از هنر نیز غافل نماندند و در نواختن تار به درجه استادی رسیدند . ایشان درطول عمر پربارخویش ،یعنی در فاصله سالهای 1277 تا 1345 خورشیدی، درنقش های گوناگونی  چون شاعر، سخنران ، مترجم ، نویسنده و مبارزِ اجتماعی به روشنگری پرداخته و قطعاً درعصر خود جزو  پیشروترین زنان ایران ، بلكه سراسرخاورمیانه بودند .
این بانوی فاضل و آزاده نیز از خود اشعاری اجتماعی و حق طلبانه به یادگارگذاشته اند كه­ نگارنده درحد سواد اندك خویش به مختصری از آنان اشاره می­نماید .
متأسفانه همان طور كه می­دانیم در روزگاری نه چندان دور، درجامعۀ ما مرسوم بود كه زنان را با القاب زشتی چون (ضعیفه) یاد­كنند . پاسخی­ كه این بانوی حكیم به این رسم ارتجاعی میدهد ، بسیار زیركانه و دندان شكن است. ایشان در شعری می­ فرمایند :  

       صبا ز قول  من این نكته را بپرس از مرد            چرا ضعیفه در این مملكت نام من باشد
      اگر ضعیفه منم ، از چه رو به عهدۀ من             وظیـفۀ پـرورش مـــرد پیلتــن باشد
 
و درجایی دیگر برای مبارزه با جهل  و بی سوادی كه ریشۀ تمام مصیبت هاست، زنان جامعۀ آن زمان ایران را این گونه به علم آموزی تشویق می نمایند  :

            جمال زن ، نه همین زلف پرشكـن باشد        نـــه عارض چوگــل  و غنچــه ی دهــن باشد  

 بكــوش ای زن و برتن زعلـــم ، جامه بپـوش     خوش آن زمان كه چنین جامه ات به تن باشد
به چشم "فخری" ،دانش ز بس كه شیرین است     همیشـه درطلبش همچــــو كــوهكــن باشد
 
قطعاً شجاعت و جسارت اَبَر زنانی چون بانو فَخرعُظمی اَرغون ، نه تنها در رفع تبعیض علیه زنان موثر بوده ، بلكه در مقیاسی وسیع تر، در بسط و گسترش عدالت خواهی در سراسر جامعه نیز اثرگذار بوده است  .
 
3- بانو ژاله اصفهانی
دكتر ژاله اصفهانی در سال 1300 خورشیدی  در اصفهان متولد شد و84 سال پس از آن در لندن و در غربت درگذشت و درطول این مدت از او بیش از 10 دفتر شعر منتشرشده است و به دلیل مضمون اشعارش ، درمیان اهل شعر و ادب به (شاعر امید) شهرت یافته است .چراكه امید به آینده ای بهتر و تلاش وكوشش برای ساختن فردایی نیكوتر ، در اكثر اشعار او دیده میشود .  
با توجّه به این كه ایشان از دانشگاه مسكو در رشته ادبیات فارسی به درجه­ی دكترا نایل آمده بودند ، پژوهش های بسیار ارزنده ای نیز دراین رشته از خود برجای گذاشته اند كه به دلیل بی ارتباطی پژوهشهای مذكور با عنوان مقالۀ حاضر، به آنان پرداخته نمی­شود ، اما به دو نمونۀ مختصر از اشعار این شاعر می­پردازیم  .  
در دیوان اشعار این شاعر بزرگ، شعری وجود دارد با عنوان (( بگو ای رود )) .دراین شعر زیبا، شاعر  با صدایی رسا به كشتار انسان ها درگوشه گوشۀ جهان می­تازد و آن را محكوم می­كند. در بخش پایانی این شعر چنین آمده است  :
 
بگو ای رود توفانی  
بگو ای شاهدِ صدها نسلِ انسانی
دراین دنیا
گناهی هست شرم آور تر از كشتار انسان ها ؟
 
دربخش دیگری از دیوان اشعار او ، شعری عمیق و زیبا دیده می شود تحت عنوان (( نیشخند )) . با وجود اینكه شعر مذكور سالها پیش سروده شده است ، اما كاملاً با زمان حال و تحولات جهان عرب همخوانی دارد . دراین شعر پرمحـتوا، شاعـر، دیكتاتـورها را به باد انتـقاد می گیرد و آنان را افرادی بی منطق معرفی می­نماید . با توجه به اینكه در مدت زمانی كمتر از یكسال شاهد سقوط چهار دیكتاتور به ترتیب در تونس ، مصر ، لیبی و یمن  بوده ایم ،یادآوری بخش كوچكی از این شعر جالب توجه است.  
اگر خودكامگان
بد و خوب خود را می­دیدند
درطلوع خویش
غروب خود را می­دیدند  

و در ادامه این شعر ، شاعر با پرداختن به گفتگویی میان ماری آنتوانت و لویی ، یعنی آخرین ملكه و پادشاه فرانسه ، كم خردی و جهل آنان را به تصویر می كشد و با حالتی طنزگونه ، آنان را به سخره می گیرد .

در پایان این مقاله تمایل دارم تا به بخشی از كنوانسیون حقوق كودك كه مرتبط با بحث حاضر بوده و دولت  جمهوری اسلامی ایران نیز بدان پیوسته است ،اشاره نمایم :  
ماده 29 این كنوانسیون برای آموزش و پرورش دركشورهای جهان 5 هدف ­را مشخص نموده و می­گوید آموزش و پرورش زمانی موثر و مفید است كه به این اهداف دست یابد .در بند 4 از ماده 29  این كنوانسیون چنین آمده است  :

كشورهای عضو، اتفاق نظر دارند كه آموزش افراد زیر 18سال باید در راستای اهداف زیر باشد :
آماده سازی كودك برای یك زندگی مسئولانه در جامعه ای آزاد و با روحیه­ی تفاهم ، صلح ، مدارا ، مساوات بین زن ومرد ، دوستی میان همه مردمان ، گروه های قومی ، ملی و مذهبی و افرادی كه منشاء بومی دارند.

امید است تا از این پس در كتب درسی كودكان ما ، در مقاطع دبستان ، راهنمایی و دبیرستان ، بیش از پیش به نقش زنان درعرصه های گوناگون اجتماعی پرداخته شود تا دیگر شاهد بی اطلاعی و عدم آگاهی نسبت به نقش پررنگ زنان درعرصه های فرهنگی و اجتماعی ، در میان برخی از جوانان نباشیم.